تأملی در مفهوم «ذاتی» بودن کرامت انسان

• متن کامل این مقاله در جلد اول ارجنامه دکتر حسین مهرپور منتشر شده است.

کرامت، در لغت به معنای سخاوت، جوانمردی و بخشندگی و مانند آن است و در این جا به معنای بزرگواری و شرافت، در برابر فرومایگی و دنائت است، که در ترجمه های رایج از اعلامیه و اسناد مشابه بیشتر با عنوان «حیثیت» از آن یاد می شود. «کرامت انسان»، یکی از مهم ترین اصول حقوق بشر است، که در منشور ملل متحد به آن تصریح شده است و در مقدمه اعلامیه جهانی حقوق بشر، به وصف «ذاتی» نیز مقید گشته و تأکید شده است: «از آنجاکه شناسایی حیثیت ذاتی کلیۀ اعضای خانوادۀ بشری و حقوق یکسان و انتقال‏ناپذیر آنان، اساس آزادی، عدالت و صلح را در جهان تشکیل می‏دهد»و در مادۀ یک، بر تساوی انسان ها در برخورداری از کرامت، این گونه تاکید شده است: «تمام افراد بشر، آزاد به دنیا می‏آیند و از لحاظ حیثیت و حقوق با هم برابرند. همه دارای عقل و وجدان می‏باشند و باید نسبت به یکدیگر با روح برادری رفتار کند».
مقدمه میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی نیز پس از تکرار مطالب فوق، یک بار دیگر با این عبارت: «…با اذعان به اینکه حقوق مذکور ناشی از حیثیت ذاتی شخص انسان است»، بر کرامت ذاتی انسان تأکید می ورزد و آن را به عنوان یک اصل، مبنای حقوق مذکور در اعلامیه و میثاق معرفی می کند.
اعلام کرامت ذاتی انسان در اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاقین، در برابر اندیشه‏هایی که انسان را دارای طبیعتی گرگ‏صفت و در نتیجه او را فاقد کرامت معرفی می‏کند یا در یک دیدگاه تبعیض‏آمیز، انسان ها را به دو گروه ذاتاً بهره‏مند و ذاتاً بی‏بهره از کرامت معرفی می‏کند و زمینه را برای تجاوز به کرامت دیگران فراهم می سازد، گامی بلند در جهت ارتقای بشریت است. همچنان که در برابر دیدگاهی از فلسفه مدرن که با استناد به نظریه تکاملی داروینستی، تقریباً فاصله انسان با شامپانزه، را انکار می کند و جایی برای مفهوم کرامت انسان باقی نمی گذارد، غنیمتی ارجمند است؛ اما در عین حال، باید توجه داشت که در هیچ سند رسمی بین المللی، نه اصل کرامت و نه ذاتی بودن آن تعریف و تفسیر نشده است، هم چنان که برای اثبات این ادعای زیبا و خوشایند، دلیلی ارائه نشده است . در این میان، فقط مفهوم تساوی افراد در برخورداری از کرامت، با فرض مسلم بودن کرامت ذاتی، روشن است و نیازی به تعریف و تفسیر آن نیست وگرنه هم مفهوم کرامت و هم مفهوم ذاتی، نیازمند تبیین و تدلیل است.
محور این مقال، صرفاً ایضاحی درباره مفهوم «ذاتی» بودن کرامت انسان در فضای اعلامیه جهانی حقوق بشر است، از این جهت که برخی آن را آن چنان مطلق گرفته اند و به مانند شوری برای نمک پنداشته اند، که به هیچ وجه آن را از فرد انسانی گسستنی نمی دانند، حتی اگر مرتکب بدترین جنایت ها و خیانت ها شود.