قنات؛ «شناسنامه و میراث ماندگار کویر»: رویکرد حقوقی

• متن کامل این مقاله در جلد دوم ارجنامه دکتر حسین مهرپور منتشر شده است.

من، خود کویرزاده­ام و به کرّات دست و روی در قنات (کاریز) شسته­ام ولی با کمال تاسف باید اذعان کنم که امروز تنها نامی از آن می­شنویم و اکثر آنها خشکیده­اند. به راستی چه شد که به یکباره قنات­ و آن صدای کلنگ مقنی­های سالخورده در هیاهو و سرو صدای این رقیب سر به هوا – موتورهای آبکشی چاه­های عمیق – محو و نابود شد و نتوانست در جدال نابرابر با این رقیب جدید هماوردی کند و بر آن فائق آید! چه شد؟ واقعاً چه شد که به اینجا رسیدیم؟

زندگی در مناطق کویری و بیابانی با مرارت­های زیادی همراه است. افرادی که توانسته­اند در طول هزاران سال با کویر و بیابان همنشینی کنند و در صدد آبادانی آن برآیند حماسه­ی بزرگی خلق کردند که استاد باستانی پاریزی آن را «حماسه کویر» تعبیر می کند. افرادی که با کار و تلاش بی وقفه، صبر، مقاومت و پشتکار قابل تحسین پیشکار قنات را به پیش برده­اند و اوج خلاقیت خود را به منصه ظهور و بروز رساندند. فن حفر و احداث قنات در ایران از قدمت بسیار زیادی برخوردار است و به عنوان یکی از مهمترین خلاقیت­های کویرنشینان و مناطق بیابانی و گرم و خشک محسوب می­شود. نیاکان ما آب را از دامنه­ی کوهها از طریق قنات به حاشیه کویر هدایت کردند و با چنین ابتکاری نه تنها زمینه تداوم حضور خود در کویر بلکه در دامنه کوه­ها و کوهپایه­ها توسعه و گسترش داده اند.

به طورکلی آب منشاء آبادانی و موجد تشکیل تمدن است و به همین خاطرنیز اکثر تمدن­ها در کنار منابع آبی (رودها، قنات­ها) ایجاد شده و عموما از آنها به «تمدن­های آبی» یاد می­شود. اگرچه در مورد قنات و منشاء پیدایش آن^[1] اتفاق نظر وجود ندارد و نظرهای گوناگون ارائه شده اما در مورد محل پدیداری آن هانری گوبلو می گوید «همه چیز دال بر آن است که نخستین قنات­ها در محدوده فرهنگی ایران پدیدار شده­اند.»^[2] آقای گوبلو–کارشناس فرانسوی مسایل آب بود که بنا به دعوت دولت ایران در سال 1319 برای تنظیم برنامه بهره­برداری از منابع آب­های زیرزمینی به ایران آمد^[3]– در کتابش تحت عنوان «قنات فنی برای دستیابی به آب»^[4] به تفصیل انتقال و انتشار فن آوری قنات از ایران به سوی شرق و غرب با استناد به اسناد و مدارک تاریخی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. قنات از جهات گوناگون مهندسی و معماری، کشاورزی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی، محیط زیستی و حقوقی قابل مطالعه و بررسی است. در مورد قنات تاکنون مطالب زیادی نوشته شده و هر یک از منظری خواسته­اند-یکی از نظر معماری و گردشگری یکی دیگر در قالب فرهنگ عامه و باورهای اجتماعی^[5]– زوایای پنهان این شاهکار را به تصویر بکشند تا شاید بتوان از این یادگار ایرانیان پاک­سرشت صیانت شود.

قنات، چرا شناسنامه و چرا میراث ماندگار کویر؟

حیات بدون آب غیر ممکن است. تصور زندگی در مناطق گرم و خشک کویری با کمترین میزان نزولات آسمانی بی نهایت سخت و طاقت­فرساست. به لطف قنات امکان یکجانشینی و تداوم حضور در کویر فراهم شد. این سازه آبی سنتی نماد فرهنگ و تمدن کویرنشینان است و اگر ادعا کنیم که قنات هویت­بخش کویرنشینان است، سخن به گزاف نگفته­ایم. اگر امروز ثبت ملی و بین­المللی قنات­ها به عنوان میراث جهانی مطرح است به واسطه ویژگی­های خاص، برجسته و اهمیت منحصر به فردی است که در آنها وجود دارد. قنات واجد ارزش­های ملموس(قنات و قسمتهای مختلف آن) و ناملموس(دانش بومی نگهداری قنات و آداب و رسوم و فرهنگ عامه مرتبط با قنات) زیادی است.^[6] در کنار رشته­های قنات معمولاً تاسیسات جانبی دیگری همچون آسیاب، پایاب، آب انبار، چاه­خانه گرمابه، یخچال و غیره وجود دارد که با ثبت قنات این تاسیسات هم معرفی و مورد شناسایی قرار خواهند گرفت. در خصوص میراث ناملموس در برخی مناطق ایران (اراک، زیاد آباد اصفهان، کمره خمین، میمه، نطنز) باورهای فرهنگی و اجتماعی زیادی همچون عروسی قنات پدید آمده است و حتی برای قنات همسرگزینی و مراسم عروسی برگزار می­کردند.^[7]

همان­طورکه گفته شد از جهات گوناگون قنات می­تواند مورد مطالعه قرار گیرد که یکی از آنها رویکرد و ابعاد حقوقی مسئله است. آیا احیاء قنات­ها با وضعیت منابع آب زیرزمینی که کشور دارد عملاً ممکن است؟ حقوق چه اقداماتی در جهت حفظ یا بهبود وضع موجود ایفا خواهد کرد؟ همه این پرسش­ها خود به نحوی با مسائل کلان مربوط به مدیریت و سیاستگذاری منابع آب کشور ارتباط دارد و بر آینده قنوات موثر خواهد بود.

 رویکرد حقوقی نسبت به قنات می­تواند جنبه­های گوناگون حقوقی، کیفری، اداری و محیط زیستی در بر داشته باشد. مسائل مربوط به مالکیت قنوات و حقوق حاکم بر حفاظت و بهره­برداری از آنها به حدی گسترده است که هر کدام می­تواند موضوع یک تحقیق مجزا باشد. لذا در این تحقیق برخی از مسائل مرتبط با مالکیت قنات و بهره­برداری و حفاظت از آن مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت.

[1]. در مورد پیدایش قنات عمدتا سه نظریه آموزش دادن احداث قنات توسط معدنچیان به کشاورزان، انتقال آب از طریق کانال­های روباز و پیدایش تدریجی قنات در اثر ایجاد پوشش برای کانال­ها و در نهایت فرضیه پیدایش قنات در اثر لایروبی چشمه­ها برای افزایش میزان آبدهی مطرح شده است. برای اطلاعات تفصیلی در این زمینه نک به:حائری، محمد رضا، قنات در ایران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1386، صص. 46-51.

[2]. گوبلو، هانری، قنات فنی برای دستیابی به آب، ترجمه ابوالحسن سروقدم و محمد حسین پاپلی، انتشارات آستان قدس رضوی، 1371، ص. 101.

[3]. همان، ص.9.

[4]. Goblot, Henri, Les Qanats- une technique d’acquisition de l’eau, Ecole des hautes études en sciences sociales, paris, 1979.

[5]. سیاوشی، مژگان، قنات، نشر یزدا، 1393، صص 116-123.

[6]. لباف خانیکی، مجید، سمسار یزدی، علی اصغر، گردشگری قنات، انتشارات شاهنده، 1394، ص 63.

[7]. حائری، محمد رضا، قنات در ایران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1386، صص. 108-109.