همه پرسی در مسائل بسیار مهم

• متن کامل این مقاله در جلد اول ارجنامه دکتر حسین مهرپور منتشر شده است.

میرزا یوسف خان مستشارالدوله، نویسنده رساله یک کلمه، هنگامی که در مقام کارگزاری ایالت آذربایجان خدمت می کرد، در سال 1306ق، به توسط حسن علی خان امیرنظام، در نامه ای خطاب به مظفرالدین میرزا، ولیعهد ناصرالدین شاه و حاکم وقت آذربایجان، درباره راه پیشرفت و ترقی ایران نکاتی را یادآوری و ولیعهد را به ترویج و پیگیری آن دعوت می کند. او در بخش پایانی این نامه به اهمیت حاکمیت ملی، به عنوان روح اداره مملکت که در کالبد جهان جدید دمیده، تذکر داده است: «ایرانیان را زور لازم است… بلکه زور تازه  و زوری که همیشه باعث نصرت و فیروزی ابدی تواند بود، زوری که امروزه سبب اقتدار و شوکت دول اروپا است و وجهه ترقی ایشان شده است. این فقره ممکن نمی شود مگر آنکه تلاش نموده طوایف مختلفه را که در ایران سکنی دارند در خیر و شرّ وطن عموماً با هم شریک و سهیم نمایند».[1] مستشارالدوله در این نامه از نیرویی که «باعث نصرت و فیروزی ابدی» است با ولیعهد سخن گفته و این نیروی تازه را مشارکت و مساهمت عموم مردم در سرنوشت خویش شناخته است. در ادامۀ بارقه های فکر مشروطه خواهی چنین درکی از مفاهیم بنیادی جدید نمایان شده بود و دولتمردی مانند مستشارالدوله، «این پیر مجرّب جهاندیده»[2]، سال ها پیش از نوشتن این نامه به چنین درکی از «سبب اقتدار و شوکت» دولت رسیده بود و با نظاره در افق تحولات ایران و جهان به چنین نکته ای به تجربه التفات پیدا کرده بود. او در طرح نخستین قانون اساسی ایران که در هنگام صدرات میرزا حسین خان سپهسالار تدوین کرده بود در غلاف «الفاظ مبهمه و فقرات ذواحتمالین» به چنین مضمونی اشاره کرده بود؛ «وزراء، حکام، جمیع آنهایی که در سرکارها هستند و عموم اهالی ایران را که هیئت دولت ما از آنها تشکیل یافته، باید خود را وجود واحد بدانند و در جلب منافع مشروعه و دفع اضرار دولت در همه حال با کمال خلوص، صدق نیت، صفا و صداقت اتفاق نمایند».

[1]. ناظم الاسلام کرمانی، تاريخ بيداری، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ج 1، به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی، 1346، ص 177-172.

[2]. ابوالفضل بیهقی، تاریخ بیهقی، تهران، هرمس، 1387، ص 474.