کودتا در چهارچوب قوانین اساسی

• متن کامل این مقاله در جلد اول ارجنامه دکتر حسین مهرپور منتشر شده است.

کودتا در شکل سنتی خود عبارت از به کارگیری نامشروعِ زور برای به دست گرفتن (ناگهانی) قدرت سیاسی است؛ اگرچه این طریق نامشروع کسب قدرت، پیشینۀ نسبتاً طولانی دارد اما نمادهای بارز آن را می توان در دوران معاصر، به ویژه در دهه های پنجاه تا هشتاد سدۀ بیستم در برخی از مناطق و کشورها به خصوص در کشور عزیزمان با سرنگون کردن دولت شادروان دکتر محمد مصدق و در آمریکای مرکزی و جنوبی مشاهده نمود. این شکل از کسب قدرت به طور آشکار توأم با نقض قوانین اساسی یا قوانین بنیادی کشورهای محل وقوع بود.
ازآنجاکه در آن روزگاران مبنای شناسایی، از منظر داخلی و به خصوص بین المللی مبتنی بر «مؤثربودن» قدرت سیاسی بود، ایجاد اقتدار سیاسی با استفاده از کودتا به شرط آنکه کودتاچیان می توانستند آن را به صورت مؤثر اعمال نمایند، با دافعۀ جامعۀ بین المللی مواجه نمی شد. سیرتحولات در جوامع داخلی و در جامعۀ بین المللی به گونه ای پیش رفت که علاوه بر «مؤثربودن» و «انحصاری بودن» قدرت سیاسی، «مشروعیت» آن نیز موردتوجه قرارگرفت. به طوری که امروز می توان آن را یکی از ویژگی های لازم برای پذیرش قدرت سیاسی در جوامع داخلی و شناسایی آن در جامعۀ بین المللی لحاظ نمود. از آن به بعد است که دیگر اقتدارهای سیاسی منتج از کودتا نه فقط با عکس العمل و دافعۀ مردم محل وقوع مواجه می شوند، بلکه عدم شناسایی و حتی تهدید به توسل به زور بر ضد آنها از سوی جامعۀ بین المللی قابل مشاهده هستند.
مع هذا عطش کسب قدرت از طریق غیردموکراتیک، همچنان به حیات خود تداوم می دهد. کودتاچیان با آگاهی از اینکه کسب قدرت سیاسی از طریق به کارگیری نامشروع زور، مشروعیتی برای آنان به همراه نخواهد داشت و تداوم حیات آن غیرممکن خواهد بود به ترفند دیگری رو آوردند و آن، جایگزینی کودتای کلاسیک با شکل جدیدی از کودتاست که به ظاهر دارای وجهۀ قانونی است. به دیگر سخن، کودتاچیان (جدید) با توسل به قوانین موجود به ویژه به قانون اساسی خود، کسب غیردموکراتیک قدرت سیاسی را ملبس به مشروعیتی ساختگی می کنند. در این مورد قارۀ آفریقا نماد بارز این نوع کودتاها است.
حال این پرسش ها مطرح می شوند که: 1- از چه طرقی این چنین کودتاهایی تحقق می یابند؟ 2- آیا اقتدارهای سیاسی (حکومت ها) ناشی از این کودتاها از مشروعیت برخوردارند؟ به نظر نمی رسد چنین اقتدارهای سیاسی واجد مشروعیت باشند. معذلک پاسخ به این پرسش ها مستلزم بررسی متداول ترین شیوه های کودتا در چهارچوب قوانین اساسی و مشروعیت اقتدارهای سیاسی ناشی از کودتاهای مبتنی بر قوانین اساسی است.