- متن کامل این مقاله در جلد دوم ارجنامه دکتر حسین مهرپور منتشر شده است.
امروزه پارلمان ها در بیشتر جوامع سیاسی در قلب نظام سیاسی قرار گرفته اند. اهمیت آنها از این جهت است كه ابزار گردش پایدار قدرت هستند و اعضای آن در وجه آرمانی باید طی یك رقابت انتخاباتی همگانی، مداوم، آزاد، منصفانه و با رای مخفی مردم برگزیده شوند و براین اساس می توان ادعا كرد كه پارلمان ها در صورت تحقق این قبیل شرایط آرمانی، یكی از اصلی ترین نهادهای تأمین كننده مشروعیت دموكراتیك نظام های سیاسی هستند. بااین وجود همواره تردیدها نسبت به توانایی این مجالس در انعكاس تنوع موجود در جوامع سیاسی ابراز شده است. براین اساس این اندیشه مطرح شده است كه شاید بتوان نقص پارلمان های تك مجلسی در اعمال كاركرد نمایندگی را از طریق برپایی مجالس دوم مرتفع كرد.
مجالس دوم از نظر تاریخی نخبه گرا و غیردموكراتیك بوده اند و به منظور حفظ منافع طبقات اشراف و روحانیون كلیسا برپا شدند اما به تدریج كاركرد تاریخی آنها تغییر كرد و دلایل وجودی جدیدی برای آنها مطرح شد. برای نمونه امروزه كیفیت پایین خروجی های پارلمان ها اعم از تقنین و تصمیم و نظارت كه البته غالباً به شكل مصوبات تقنینی بروز می كند تمایل به نظام های دومجلسی را تقویت كرده است. بااین وجود مجالس دوم كه یادگار نظام های كهن سیاسی هستند و بر اندیشه جوامع طبقاتی و نابرابری شهروندان بنا شده بود با انتقادهایی نیز روبه روست. وجود مجالس دوم به وی‍ژه با توجه به تركیب و صلاحیت های آنها همواره با این انتقاد مواجه است كه منابع را هدر می دهند و موجب تأخیر در اعمال كاركردهای حیاتی پارلمان می شود و وجه دموكراتیك نظام سیاسی را تضعیف می كنند. در تعریف نظام های دومجلسی برخی از نویسندگان آن را برای اشاره به مجالسی كه در آن دو مجلس در اعمال قدرت تقنینی با یكدیگر سهیم هستند استفاده می كنند. [1]در این قبیل مجالس هر دو مجلس البته به درجات مختلف در تأیید و تصویب پیشنهادهای تقنینی ایفای نقش می كنند. كاستی تعریف یادشده در خلاصه كردن نقش مجالس دوم در امر قانونگذاری است. در این تحقیق نشان داده خواهد شد كه مجالس دوم علاوه بر مشاركت در امر تقنین كاركردهای مهم دیگری نیز دارند و به همین سبب گرایش هایی در جهت احیاء آنها در میان جوامع سیاسی مختلف به چشم می خورد.
براساس اطلاعات موجود در پایگاه اطلاعات اتحادیه بین المجالس (IPU)، تا سال 2014، 79 كشور واجد پارلمان های دومجلسی و 113 كشور واجد نظم تك مجلسی بوده اند. از نظر تاریخی انتخاب نظام دومجلسی یا تك مجلسی فراز و نشیب هایی را از سر گذرانده است. دركساژ به نقل از ماسیكات خاطر نشان می كند: «در آغاز قرن بیستم نظام های تک مجلسی معدود بودند. فقط 20 درصد از نظام های پارلمانی جهان واجد نظام تک مجلسی بودند. نظام های تک مجلسی اغلب در بالكانزانس، آمریكای مركزی و نیز كشورهای بسیار كوچك اروپایی مانند لوكزامبورگ، لیختنشتاین و موناكو وجود داشتند. در حدود سال 1950 این رقم به 35 درصد (29 درصد از 80 كشور) رسید و در سال 1980 5/67. از كشورهای دارای نظام پارلمانی جهان نظام تک مجلسی داشتند. ماسیكات خاطر نشان می كند كه 33 كشور در گذشته نظام دومجلسی داشتند كه امروز نظام تک مجلسی را اتخاذ كرده اند. این كشورها عبارتنداز یونان (1935)، نیوزلند (1951)، دانمارك (1953)، سوئد (1970)، پرتغال (1974)، تركیه (1980)، ایسلند (1991)، نوروژ (2009) و پرو (1993).»[2]
به نظر می رسد روند یادشده تاحدودی دستخوش تغییر شده است: درحالی كه در سال 1980 5/67 درصد از كشورهایی كه دارای نظام پارلمانی بودند نظام دومجلسی را انتخاب كرده بودند، این رقم در سال 2000 به 64 درصد و در سال 2015 به استناد آمار پایگاه اتحادیه بین المجالس IPUیه 59 درصد كاهش یافته است. نكته جالب اینكه كشورهای اخیر از كشورهایی هستند كه به تازگی از قید نظام های خودكامه رهایی یافته اند (مانند اسپانیا، آفریقای جنوبی، برخی از كشورهای اروپای شرقی، كشورهای آفریقایی و آسیایی). هر چند این امر در دموكراسی های استقراریافته و قدیمی اروپایی رخ نداده است. در اروپای شرقی كشورهای اسلوونی، لهستان، جمهوری چك، رومانی، كروواسی، بلاروس و فدراسیون روسیه نظام دومجلسی را انتخاب كردند كه البته كشورهای كرواسی و صربستان به ترتیب در سال های 2001 و 2003 مجالس دوم یا سنای خود را منحل كردند.
در اروپا كشورهای فدرال و نیز بزرگترین كشورهای تكبافت دارای نظام دومجلسی هستند. فقط دو كشور غیرفدرالی یعنی اوكراین و تركیه با جمعیت بیش از 40 میلیون نفر واجد نظام تک مجلسی هستند. در میان 16 كشور غیرفدرال با جمعیت 5 تا 40 میلیون نفر، یازده كشور واجد نظام تک مجلسی هستند. كشورهای غیرفدرالی با جمعیت كمتر از 5 میلیون نفر اغلب دارای نظام تک مجلسی هستند (یعنی 11 كشور از 20 كشور).
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی اتحادیه پارلمان ها (اتحادیه بین المجالس) ساختار پارلمان ها در دنیا طبق آخرین اطلاعات 59/59 درصد (115 كشور دنیا) نظام تک مجلسی و 41/40 (78 كشور) درصد نظام دو مجلسی هستند.[3] به گزارش همین پایگاه اطلاع رسانی در منطقه خاورمیانه 23/69 درصد تک مجلسی درمقابل 77/30 درصد كه دومجلسی هستند.[4]
[1]. http://content-calpoly-edu.s3.amazonaws.com/politicalscience/1/documents/faculty/mike-latner/POLS-112/POLS-112-Uhr-Bicameralism.pdf
[2]. (Betty Drexhage, 2015, … : 3)
[3]. http://www.ipu.org/parline-e/ParliamentsStructure.asp?REGION=All&LANG=ENG
[4]. Philip, Norton, (2007), Adding Value, The role of second chambers, Asia Pacific Law Review, Vol. 15, pp.3-18.
